Chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên của huyện Nguyên Bình

Sự ra đời của Chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên của tỉnh đã gánh nhiệm vụ như là Tỉnh ủy lâm thời lãnh đạo phong trào cách mạng trong toàn tỉnh. Chi bộ đề ra hai nhiệm vụ trọng tâm trước mắt: Tích cực phát triển Đảng ở Thị xã, các huyện trong tỉnh và Mỏ Thiếc Tĩnh Túc; đẩy mạnh phong trào chống thuế, chống bắt phu vào ngày mùa, đi phu phải được cấp tiền, gạo.

Từ đây, trên bước đường đấu tranh giải phóng dân tộc, Cao Bằng đã có một tổ chức Đảng Cộng sản lãnh đạo. Sau khi thành lập, Chi bộ bàn ngay kế hoạch phát triển Đảng đến các huyện trong tỉnh. Đặc biệt, Nguyên Bình được Chi bộ Đảng quan tâm chú ý vì đây là nơi có Mỏ Thiếc Tĩnh Túc tập trung công nhân đông nhất trong tỉnh, cũng là nơi có phong trào yêu nước từ những năm 1927 - 1928.

Thực hiện Nghị quyết của Chi bộ, đồng chí Lê Đoàn Chu (tức Lê Mới) được phân công đến khu công nhân Mỏ Thiếc Tĩnh Túc chuẩn bị thành lập Chi bộ Đảng Cộng sản để lãnh đạo phong trào đấu tranh trong công nhân. Sau khi tiếp xúc với đồng chí Bùi Văn Giao, Chánh Thư ký Chi hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên và đồng chí Vi Nam Bào được tỉnh cử vào giúp đỡ xây dựng cơ sở cách mạng trong công nhân, đồng chí Lê Đoàn Chu nhận thấy số hội viên "Cách mạng thanh niên" có lập trường tư tưởng của giai cấp công nhân, hăng hái đi đầu trong mọi hoạt động của phong trào công nhân, có ý thức giữ gìn bí mật.

Qua một thời gian thử thách, đồng chí Lê Đoàn Chu cùng Ban cán sự Chi hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên chọn đợt đầu được 7 đồng chí kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương khu Mỏ Thiếc Tĩnh Túc, gồm các đồng chí: Bùi Văn Giao, Nguyễn Văn Nhiên (tức Nguyễn Thanh Cao), Bùi Mạnh Tiêm, Lê Dâu, Đoàn Bình Kết, Nguyễn Văn Ngà, Dương Mạnh Tín. Ngày 21/10/1930, tại đền Ông Búa, được sự chỉ đạo của đồng chí Lê Đoàn Chu, đồng chí Bùi Văn Giao triệu tập cuộc họp có các đồng chí đại diện của tỉnh đến dự, tuyên bố thành lập Chi bộ ở khu công nhân Mỏ Thiếc Tĩnh Túc, đồng chí Bùi Văn Giao được bầu làm Bí thư.

Từ đây phong trào công nhân đã có sự lãnh đạo của Chi bộ Đảng, đưa công nhân vào cuộc đấu tranh mới vững vàng và quyết liệt hơn. Phong trào đấu tranh của cong nhân diễn ra sôi nổi, các tổ chức Công hội đỏ ra đời, đoàn kết công nhân chống lại sự bóc lột dã man của chủ mỏ. Nhất là khi nhận được Chỉ thị của Tỉnh ủy nhân dịp kỷ niệm Ngày Quốc tế Lao động 1/5/1931, Chi bộ mỏ đã tổ chức kỷ niệm và rải truyền đơn khắp nơi, cờ đỏ búa liềm được treo trên các cột điện.

Hoảng sợ trước sức mạnh đấu tranh của công nhân, bọn chủ mỏ yêu cầu lính từ đồn Cao Sơn, Nguyên Bình và thị xã Cao Bằng vào đàn áp. Do ta chưa có kinh nghiệm, hơn thế địch cài mật thám vào hàng ngũ nên sau cuộc đấu tranh một số công nhân đã bị bắt. Không nản chí trước thiệt hại, Chi bộ Đảng kịp thời rút kinh nghiệm và đặt ra hướng đấu tranh mới. Tháng 2/1935, Chi bộ Mỏ Thiếc Tĩnh Túc vinh dự được cử đại biểu đi dự Hội nghị cán bộ Bắc Kỳ ở Long Châu. Hội nghị quyết định xây dựng mỏ thành một đặc khu gọi là đặc khu Kim Sơn do Tỉnh ủy trực tiếp lãnh đạo.

Năm 1933, tổ chức Công hội đỏ  phát triển rộng rãi trong công nhân, là cơ sở hỗ trợ cho tổ chức Đảng tuyên truyền chủ trương, đường lối của Đảng đến công nhân. Hội cũng là chỗ dựa vững chắc của Đảng ở thời kỳ đó. Trong năm 1935, Công hội đỏ của Trạm Thủy điện Tà Sa, Nà Ngàn được thành lập, đánh dấu bước phát triển mới của phong trào cách mạng Nguyên Bình. Quần chúng nhân dân các dân tộc huyện Nguyên Bình đã giác ngộ cách mạng, thấy rõ bản chất của chủ nghĩa thực dân nên tự nguyện tham gia cách mạng.

Một số thanh niên tiêu biểu như: Dương Mạc Thạch, năm 1934 nhiều lần sang Hòa An tìm hiểu và tham gia hoạt động cách mạng ở Hòa An. Qua thử thách và rèn luyện, tháng 4/1934, đồng chí Dương Mạc Thạch được đồng chí Lê Mới giới thiệu kết nạp vào Đảng tại xóm Hào Lịch, xã Hoàng Tung (Hòa An). Trở về địa phương, người đảng viên đầu tiên Dương Mạc Thạch tiếp tục tuyên truyền thêm một số bạn bè là những thanh niên ưu tú trong các hoạt động vào Đảng.

Ngày 15/11/1935, tại Tổng Ngần, Gia Bằng (nay là xã Minh Tâm), Chi bộ Đảng châu Nguyên Bình được thành lập gồm các đồng chí: Dương Mạc Thạch, Trương Nam Hiến (tức Hồng My), Ma Văn Phái (tức Mỹ Lợi), Đoạn Văn Tằng (tức Lưu Lai), do đồng chí Dương Mạc Thạch làm Bí thư.

Từ khi thành lập, Chi bộ Đảng ở Nguyên Bình trở thành hạt nhân lãnh đạo phong trào cách mạng ở địa phương, tạo thành cầu nối giữa tỉnh và Chi bộ Mỏ Thiếc Tĩnh Túc. Từ khi mới thành lập, Chi bộ đã làm nhiệm vụ như Đảng bộ, lãnh đạo phong trào cách mạng toàn châu Nguyên Bình phát triển cơ sở cách mạng, cơ sở Đảng đến các xã. Giai đoạn 1936 - 1940, Chi bộ kết nạp thêm 9 đồng chí vào Đảng.

Dưới sự lãnh đạo của Chi bộ, phong trào cách mạng tại Nguyên Bình ngày càng phát triển mạnh, không lâu sau đã trở thành căn cứ vững chắc để Trung ương Đảng và lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc chọn là một trong những cơ sở để bồi dưỡng, huấn luyện cán bộ cho phong trào cách mạng, được chọn là nơi để thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân - tiền thân của Quân đội nhân dân Việt Nam anh hùng ngày nay.